Azərbaycanın tarixi füsunkar və eyni zamanda mürəkkəbdir. Bu mürəkkəbliyin bir neçə səbəbi var, o cümlədən siyasi, iqtisadi, sosial və dini mülahizələr. Vətənimiz uzun müddətdir ki, müxtəlif işğal və güclərin əhatəsindədir. Yalnız müstəqillik əldə etdikdən sonra tarixçilərimiz və akademik tədqiqatçılarımız keçmişimizi ən etik və ardıcıl şəkildə araşdıra bildilər. Biz xalq olaraq çox keşməkeşli dövrlərdən keçsək də, milli kimliyimizi, inanclarımızı, əxlaqımızı həmişə fəxrlə qoruyub saxlamışıq.
“Azərbaycan xalqı ləyaqətini, mədəni dəyərlərini itirməkdənsə, ölməyi üstün tutur!”
Sovet tarixi yazıları təhrif edilmiş faktların qarışığı idi. Rusiya millətimizi və ölkəmizi mümkün qədər idarə etmək və manipulyasiya etmək istəyirdi, buna görə də məhdud resurslarımız və çoxlu şərhimiz var idi. Bunu Stalin türk xalqını zəiflətmək və Rusiyaya qarşı vahid cəbhə yaratmağın qarşısını almaq taktikası kimi qiymətləndirdi. Sovet tarixçiləri bilərəkdən bəyan etmirdilər ona görə ki, azərbaycanlıların əksəriyyəti Məzdəkə onu “yaşayış icması” adlandırdığına və ənənəvi əxlaqı məhv etməyə çalışdığına görə ona qarşı çıxırlar. Belə ki, Məzdək hərəkatı sovet tarix kitablarında daha çox anti-feodal üsyan kimi göstərildiyi halda, əslində mövcud ictimai quruluşu sarsıtmaq və onun yenisi ilə əvəz etmək məqsədi daşıyırdı. Hərfimizi, dilimizi, təhsilimizi, ədəbiyyatımızı dəyişdirərək bizi Türk imperiyası, İran, Gürcüstanla düşmən etməyə çalışırdılar. Biz müstəqillik əldə etdikdən sonra bu məsələyə aydınlıq gətirdik, lakin ilkin mənbələri tapmaq, onları obyektiv təhlil etmək kifayət qədər çətin idi. Bütün nəşrlər və məqalələr marksist-leninist təlimə əsaslanan qondarma “fəhlə sinfi nöqteyi-nəzərindən” hazırlanmalı idi. Sovet tarixi yazıları səhv təsvir edilən faktiki faktların məcmuəsi idi. Azərbaycan tarixçiləri və akademik tədqiqatçıları faktiki iştirakçılardan ilkin mənbələri təhlil etməklə başladılar. Məktublar, gündəliklər, çıxışlar və fotoşəkillər ilkin mənbələrə misaldır. Alətlər kimi artefaktlar da ilkin mənbələrdir. Bu mənbələrin diqqətlə təhlili nəticəsində tarixçilər bu dövrdə yaşayan insanların duyğularını, motivasiyalarını və təcrübələrini başa düşə bildilər. İkinci dərəcəli mənbələr tarixçilərin istifadə etdiyi başqa bir vasitədir. Onlar tarixi hadisədən sonra hadisəni görməyən insanlar tərəfindən yazılır. Onların arasında hərbi, konstitusiya, diplomatik, hüquqi və inzibati tarixlər var. sikkələr, artefaktlar, abidələr, ədəbi mənbələr, sənədlər, artefaktlar, arxeoloji ərazilər, xüsusiyyətlər, şifahi nəqllər, daş kitabələr, rəsmlər, qeydə alınmış səslər, təsvirlər və şifahi tarix kimi mənbələr. Hətta qədim qalıqlar və xarabalıqlar, geniş desək, tarixi mənbələrdir. Tarixçilərimiz SSRİ və Rusiya imperiyalarının gizlətdikləri çoxlu gizli sənədlər tapdılar. Azərbaycana qarşı çox aşındırıcı istəkləri üzündən onlar bacardıqca manipulyasiya etməyə çalışırdılar. Qeyd etmək istərdim ki, Azərbaycan ideal coğrafi, təbii və siyasi platformada olub və indi də elədir: bizim bütün təbii sərvətlərimiz var, biz şərqlə qərbi birləşdiririk, ona görə də bütün ticarət bizim vasitəmizlə həyata keçirilirdi və deməli, bütün mühüm imperiyalar bizimlə maraqlanırdı. Türkiyə, İran, Rusiya və demək olar ki, bütün qonşularımız bizimlə əlaqələr qurmaqda maraqlı idilər. Biz bir xalq olaraq SSRİ-nin totalitar idarəçiliyinə qoşulmağa məcbur olduq və bildirildi ki, onlar bizi, ərazilərimizi və sakinlərimizi Azərbaycanı idarə etməyə cəhd edən başqa imperiyaların təhlükələrindən xilas etməyə çalışırlar. Xalqımız həmişə ləyaqət və özünə hörmətlə dolu idi, ona görə də millətin susmasını gözləyərkən bolşeviklərin və totalitarizmin bizə reallığı göstərməsi qeyri-mümkün olardı.
“Bu ulusal ruh əsrlər boyu dayanıqlığımızın və gücümüzün mənbəyi olmuşdur…” Müsəlmanlara “panislamist” və ya “antisovet elementləri” damğası vurulan bir siyasi strategiya hazırladılar. Biz köklərimizi türk mədəniyyətinə, tarixinə bağlamağa çalışarkən də eyni şey oldu. Sovet tarix kitablarında Azərbaycan xalqının türk mənşəyini təsdiq edən heç nə yoxdur. Əvəzində 11-13-cü əsrlərdə türklərin Azərbaycanı özünə tabe etdiyini, yerli azərilərin yavaşyavaş Qafqaz və fars dillərindən türk dillərinə keçdiyini iddia edirlər. Stalin türk xalqlarının və ölkələrinin birləşməsinin qarşısını almaq üçün tarixçiləri onların ayrı-ayrı etnik, dini, əxlaqi və milli mənşəli bir əlaqəsi olmadığını göstərməyə çağırırdı. Lakin bütün bu anlaşılmazlıqların keçmişdə qaldığını və nə olursa olsun orada qaldığını düşündüyümüz üçün ispan əsilli Amerika filosofu Corc Santayananın müşahidəsini xatırlatmaq istərdim: “Keçmişi xatırlamayanlar onu təkrarlamağa məhkumdurlar. .”
Və ya sadəcə olaraq “Tarix təkrarlanır…”
Sakina Mammadova
ADA - BBA studen