Bugün Azərbaycanda şirkətlər təsis edilərkən təşkilati-hüquqi formanın seçiminə bir o qədər də önəm vermirlər. Bir qayda olaraq, şirkətlər “Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyət” formasını seçib fəaliyyətə başlayır və fəaliyyətlərini bu formada da davam etdirirlər.

Azərbaycanda mövcud olan bir sıra təşkilatlar (daha dəqiq desək açıq səhmdar cəmiyyətləri) isə qanunvericilikdən irəli gələn zərurətlə əlaqədar səhmdar cəmiyyəti formasında yaradılıblar. Belə ki, “Banklar haqqında”, “Sığorta fəaliyyəti haqqında” və “Qiymətli kağızlar bazarı haqqında” qanunlara əsasən bank, sığortaçı və ya investisiya şirkəti kimi fəaliyyət göstərmək istəyən təşkilatların məhz səhmdar cəmiyyəti formasında yaradılması tələb olunur. Lakin bu zərurətdən yaranan açıq səhmdar cəmiyyətlərinin adlarında açıq sözü olmasına baxmayaraq onlar adətən 3 səhmdar ilə fəaliyyət göstərir və səhmlərini açıq bazarda ticarətə buraxmırlar.

Qanunvericilikdən irəli gələn digər zərurət isə dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi ilə bağlıdır. Belə ki, “Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi haqqında” Qanunda, özəlləşdirmə haqqında dövlət proqramlarında dövlətin mülkiyyətində olan əmlakın özəlləşdirilməsi prosesində məhz “səhmdar cəmiyyətləri”nin yaradılması nəzərdə tutulur. Lakin günümüzdə bu cəmiyyətlərin çox hissəsi fəaliyyətsiz olaraq qalmaqdadır, yəni dövlət müəssisələrinin xüsusi mülkiyyətə verilməsinə baxmayaraq, mülkiyyətçilər onları sadəcə obyekt və ya torpaq kimi öz balanslarında saxlayırlar.  

Suallar ondan ibarətdir ki, niyə “açıq səhmdar cəmiyyəti” təşkilati-hüquqi forması yalnız qanunvericiliyin tələbi kimi qalmaqdadır? Könüllü olaraq bu forma seçilsə hansı problemlərlə qarşılaşmaq mümkündür?

İlk sualın cavabı budur ki, qanunvericilikdə açıq səhmdar cəmiyyətləri üçün kifayət qədər şəffaflıq tələbləri mövcuddur. Mülki Məcəlləyə və “Qiymətli kağızlar bazarı haqqında” Qanuna əsasən həmin təşkilatlardan maliyyə göstəricililərini, illik və yarımillik maliyyə hesabatlarını, idarəetmə hesabatlarını, dividend siyasətini, idarəetmə orqanları və vəzifəli şəxsləri, onlara verilən ödənişlər və s. barədə məlumatları açıqlaması tələb olunur.

Eyni zamanda, bu formanın seçimi ilə birlikdə təşkilatın “səhm” adlı qiymətli kağız ilə tanışlığı da başlamalıdır.

İkinci sualın cavabına isə “açıq səhmdar cəmiyyətləri” barədə beynəlxalq təcrübədəki yanaşmalar aspektindən nəzər yetirmək olar. Belə ki, adından da məlum olduğu kimi bu formanın mahiyyəti ondadır ki, şirkət ictimaiyyətə özünü açıq elan edir və biznes fəaliyyətinə əhalini və digər şirkətləri cəlb etməyə başlayır.

Belə qərar həm də böyük korporativ məsuliyyət ilə müşaiyət olunur. Korporativ məsuliyyət özlüyündə şəffaflıq, korporativ etika və standartlara riayət etmək kimi məsələləri əhatə edir. Bu addımı atdıqdan sonra şirkətin rəhbəri şirkəti təsis edən insanların yaxın tanışı və ya qohumu yox, professional idarəçi olur. Məqsəd isə vahid olur: Şirkəti rəqabətqabiliyyətli,  dayanaqlı və  uzunmüddətli perspektivli Şirkətə çevirmək.

Bundan sonra isə Şirkət öz paylarını, yəni səhmlərini insanlara təklif edir. İnsanlar, yəni investorlar isə öz vəsaitlərini yalnız bazarda rəğbət, etimad qazanan Şirkətin səhmlərinə etibar etməkdə maraqlıdır. Buna görə də, Şirkət səhmlərini fond birjasında yerləşdirir və onun kapitalı dəfələrlə “borclanmadan” artır. Nəticədə Şirkətin düzgün qurulmuş investisiya siyasəti insanlarda inam yaradır və bu prosesdən (initial public offer) sonra Şirkət açıq səhmdar cəmiyyəti kimi fəaliyyət göstərməyə başlayır.

Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, yeni şirkət təsis edilən zaman bu təşkilati-hüquqi formanı seçməyə tələsmək lazım deyil. Beynəlxalq aləmdə şirkətlər bu prosesə illərlə hazırlaşır və onlar üçün açıq səhmdar cəmiyyəti olmaq bir məqsədə çevrilir. Məqsədəuyğun olardı ki, şirkət öz fəaliyyəti dövründə, təkamül prosesinin pik həddinə çatdıqda özünü ictimaiyyətə açıq elan etsin. Bu halda böyük maliyyə imkanlarına “borclanmadan” çıxış əldə etmək imkanı onlar üçün daha əlçatan olacaqdır.

Ölkəmizdə isə bir çox açıq səhmdar cəmiyyətlərinin səhmləri açıq bazarda tədavül olunmur. Bu isə öz növbəsində prosesi mənasız edir.

Qeyd edilənləri nəzərə alaraq, hesab edirəm ki, bir şirkəti təsis edən zaman “açıq səhmdar cəmiyyəti” formasının seçilməsi bir o qədər də düzgün deyil. Lakin hər bir şirkət üçün əsas məqsəd onun şəffaflığını elan etmək, onu “açıq səhmdar cəmiyyəti formasına çevirmək” olmalıdır.  

Müəllif: Pərvanə Qasımova